رئیس‌جمهور سوریه، بشار اسد، به زور از قدرت برکنار شده است. زنجیره رویدادهایی که به این نتیجه منجر شد، با حمله‌ای در ادلب توسط هیئت تحریر الشام، که پیش‌تر شاخه القاعده در سوریه بود، آغاز شد. این حمله به سرعت خطوط مقدم طولانی‌مدت را در هم شکست و طی چند روز شهر حلب را تحت کنترل خود درآورد، چرا که نیروهای رژیم عقب‌نشینی کردند. اما سرنوشت رژیم در شهر حما رقم خورد، جایی که نیروهایش دوباره سازماندهی شدند و تلاش کردند در برابر حمله مقاومت کنند، اما در نهایت موفق به این کار نشدند که این موضوع به فروپاشی در تمامی جبهه‌ها منجر شد.
چرا این موضوع مهم است؟
بشار اسد مدت‌ها به عنوان مهم‌ترین مانع بر سر راه گذار سیاسی در سوریه تلقی می‌شد. با حذف او، سوری‌ها اکنون فرصتی برای ایجاد چارچوب ملی جدیدی برای آینده کشورشان دارند. ایستادگی اسد نتیجه اعتقاد او به پیروزی درگیری در سوریه بود، که توسط دستاوردهای نظامی او و متحدانش بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ و تغییرات دیپلماتیک مطلوب پس از آن تقویت شده بود. این امر او را وادار به تلاش برای بازگشت به نظم پیش از سال ۲۰۱۱ کرد، به جای اینکه گذار را بپذیرد.
با این حال، امروز هیچ چیز تضمین شده نیست. سوریه احتمالاً با چالش‌های متعددی روبرو خواهد بود. این چالش‌ها شامل منافع محلی و خارجی متضاد، فرقه‌گرایی، محلی‌گرایی و دخالت خارجی است. خروج نابهنگام اسد این چالش‌ها را شدت بخشیده است. دینامیک‌های ناشی از این وضعیت بدون شک با هم در تضاد خواهند بود، که باعث می‌شود تلاش برای بازتاسیس چارچوب ملی متحد برای سوریه برای مردم سوریه بسیار دشوار شود.
در سطح منطقه‌ای، این رویداد را به پایان دوره‌ای می‌رساند که در دمشق قدرت غالب به ایران تعلق داشت و درگیری آن با اسرائیل تحولات سوریه را شکل می‌داد. سقوط اسد همچنین به معنی فروپاشی قدرت برتر ایران در منطقه شام است که تهران در طول بهار عربی به طرز قابل توجهی گسترش داده بود. ایران از فرصت قیام‌های منطقه‌ای استفاده کرد تا نفوذ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی‌اش را گسترش دهد و راهرویی به سمت مدیترانه ایجاد کند که شامل عراق، سوریه و لبنان بود. تلاش‌های کشورهای عربی، ترکیه و اسرائیل برای مقابله با این نظم منطقه‌ای عمدتاً ناکام ماند — تا اینکه در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، اسرائیل جنگی را علیه ایران و گروه‌های نیابتی آن اعلام کرد. از دست دادن غزه، شکست و حاشیه‌نشینی حزب‌الله در لبنان، و اکنون سقوط سیاسی اسد نشان می‌دهد که این پروژه دست‌کم فعلاً پایان یافته است.
پیامدهای آینده چیست؟
آینده سوریه همچنان نامشخص است و چندین مسیر ممکن برای این کشور وجود دارد. ممکن است کشمکش قدرتی در سراسر کشور بین جناح‌های مختلف رخ دهد، یا اینکه نیروی متحدتری، احتمالاً به رهبری هیئت تحریر الشام، قدرت را به دست گیرد. با این حال، سوریه احتمالاً برای آینده قابل پیش‌بینی ضعیف و مشغول به درگیری‌های داخلی خواهد ماند. آسیب‌پذیری کشور در برابر دخالت خارجی روند بهبودی و تثبیت آن را بیشتر پیچیده خواهد کرد.
این تغییرات همچنین فرصتی را برای اسلام سیاسی ایجاد می‌کند تا نقشی مرکزی در منظره سیاسی سوریه به دست آورد، هرچند شکل و فرم آن هنوز نامشخص است. در حالی که هیئت تحریر الشام از ریشه‌های خود به عنوان جبهه النصره به یک سازمان واقع‌گراتر، بردبارتر و بالغ‌تر تبدیل شده است، در سطح رهبری و پایه همچنان پروژه‌ای متکی بر اسلام سیاسی به عنوان یک سیستم حکومتی جایگزین برای سوریه را ترویج می‌کند. با توجه به اینکه ترکیه و قطر (هر دو حامی اسلام سیاسی) به عنوان حامیان کلیدی عمل می‌کنند، این دستور کار سیاسی که در نتیجه درگیری سوریه شکل گرفت و در چند سال گذشته به حاشیه رانده شده بود، ممکن است دوباره نفوذ خود را به دست آورد.
در جبهه اسرائیل و سوریه، پیامدها عمیق هستند. فروپاشی محور مقاومت در سوریه پیروزی بزرگی برای اسرائیلی‌ها محسوب می‌شود و به اصطلاح حلقه آتش اطراف اسرائیل را شکست و مسیر تأمین سلاح حزب‌الله از ایران و عراق را قطع کرد. اسرائیل به منطقه غیرنظامی در جنوب سوریه که در سال ۱۹۷۴ توسط توافق تخلیه بین دو کشور ایجاد شده بود، تجاوز کرده و به این ترتیب یک منطقه حائل نزدیک به بلندی‌های جولان اشغال‌شده تحمیل کرده است. اسرائیلی‌ها همچنین اعلام کرده‌اند که این توافق دیگر معتبر نیست. این اقدام احتمالاً با هدف ایجاد واقعیت‌های جدید در منطقه، حذف تهدیدات فعلی و جلوگیری از ظهور تهدیدات جدید، در حالی که به دقت وضعیت ناشی از سوریه را زیر نظر دارند، انجام می‌شود.
در میان بازیگران منطقه‌ای، ترکیه به عنوان یکی از بزرگترین برندگان ظاهر می‌شود و نفوذ آن رو به افزایش است. با شبکه‌ای قوی از متحدان و گروه‌های نیابتی —اعم از نظامی و سیاسی— و میلیون‌ها سوری در شمال که از کمک‌های ترکیه بهره‌مند شده‌اند، آنکارا در مقایسه با کشورهای دیگر یک برتری استراتژیک قابل توجه دارد. ترکیب این موضوع با حمایت مالی قطر، ترکیه را در موقعیت مناسبی برای شکل‌دهی به تحولات محلی و منطقه‌ای مرتبط با سوریه در ماه‌ها و سال‌های آتی قرار می‌دهد.
