ترور هدفمند دبیرکل حزب‌الله، سید حسن نصرالله، توسط اسرائیل نه‌تنها بحران جانشینی را برای حزب‌الله ایجاد کرد، بلکه مسئله جانشینی را برای جمهوری اسلامی ایران نیز برجسته کرد. همراه با مرگ رئیس‌جمهور ابراهیم رئیسی در یک سانحه سقوط بالگرد در اوایل سال جاری، ترور سید حسن نصرالله دینامیک‌های انتقال رهبری عالی را در حالی به هم زد که آیت‌الله ۸۵ ساله سیدعلی خامنه‌ای در رأس امور قرار دارد. این وضعیت به احتمال زیاد علت خروج اخیر پسرش، مجتبی خامنه‌ای، از پشت پرده است که فردی کلیدی در دفتر رهبر انقلاب به شمار می‌رود.
تصمیم ایران برای حمله مجدد به اسرائیل در این سال با شلیک تقریباً ۲۰۰ موشک بالیستیک در اول اکتبر احتمالاً ناشی از نگرانی‌ها در مورد ثبات رژیم [امام] خامنه‌ای بود. بدون چنین پاسخی، بقای جمهوری اسلامی ممکن بود در معرض خطر قرار گیرد. محافظه‌کاران ایرانی و افرادی در نهاد نظامی نسبت به کاهش توان بازدارندگی علیه اسرائیل افزایش نگرانی نشان داده‌اند، که می‌تواند به ایجاد مشکلاتی در مدیریت و جذب نیرو برای محور مقاومت منجر شود. با تضعیف حماس، کاهش شدید حزب‌الله، و افزایش شکایات در میان جامعه شیعیان لبنان از کمبود حمایت ایران، تهران اکنون با یکی از بزرگترین بحران‌های امنیتی خود در دهه‌های اخیر مواجه است.
این وضعیت در گزارش‌های عمومی دیده می‌شود که چگونه [امام] خامنه‌ای به طور فزاینده‌ای در مورد مسائل امنیتی نگران شده است. رویترز گزارش داد که او پیشنهاد داده بود سید حسن نصرالله پیش از مرگش به ایران آمد تا از خطر نفوذ اسرائیل در امان بماند. با این حال، با توجه به حذف اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس، در مهمان‌سرای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGC) در تهران، جمهوری اسلامی دیگر به آن پناهگاه سابق برای سندیکاهای تروریستی و جنایی خود۱۰۸۴ترور هدفمند سید حسن نصرالله، دبیر کل حزب‌الله توسط اسرائیل، نه تنها بحران جانشینی در حزب‌الله را ایجاد کرده است، بلکه مسئله جانشینی در جمهوری اسلامی ایران را نیز برجسته کرده است. این رویداد، هم‌زمان با مرگ رئیس‌جمهور ابراهیم رئیسی در سانحه سقوط هلیکوپتر در اوایل سال جاری، دینامیک انتقال رهبری عالی‌رتبه در حالی که آیت‌الله علی خامنه‌ای ۸۵ ساله در رأس قدرت است را پیچیده کرده است و احتمالاً به همین دلیل است که پسر او، مجتبی خامنه‌ای، که یک شخصیت محوری در دفتر رهبری است، به تازگی از سایه‌ها بیرون آمده است.
تصمیم ایران برای حمله به اسرائیل برای دومین بار در سال جاری و شلیک نزدیک به ۲۰۰ موشک بالستیک در تاریخ ۱ اکتبر، احتمالاً ناشی از نگرانی‌ها در مورد ثبات رژیم [امام] خامنه‌ای بوده است. بدون چنین پاسخی، بقای جمهوری اسلامی ممکن است به خطر می‌افتاد. محافظه‌کاران ایرانی و مقامات نظامی به طور فزاینده‌ای نگران از دست رفتن توان بازدارندگی در برابر اسرائیل هستند، که می‌تواند به مشکلاتی در مدیریت و جذب نیرو برای محور مقاومت منجر شود. با تضعیف حماس و ضربه شدید به گوهر تاج حکمرانی خامنه‌ای، حزب‌الله، و افزایش شکایات در میان جامعه شیعیان لبنانی درباره نبود حمایت ایران، تهران اکنون با یکی از بزرگترین بحران‌های امنیتی خود در دهه‌های اخیر مواجه است.
این نگرانی [امام] خامنه‌ای درباره امنیت در گزارش‌های عمومی قابل مشاهده است. رویترز گزارش داد که [امام] خامنه‌ای پیشنهاد کرده بود که سید حسن نصرالله، پیش از مرگش، به ایران برود تا از نفوذ اسرائیلی‌ها در امان باشد. با این حال، با توجه به حذف اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس، در یک مهمانخانه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در تهران، جمهوری اسلامی دیگر پناهگاهی مطمئن برای گروه‌های تروریستی و جنایتکار نیست.
حتی تندروهای ایرانی به طور ضمنی حزب‌الله را به دلیل نداشتن برنامه جانشینی پس از شهادت سید حسن نصرالله مورد انتقاد قرار داده‌اند. سید حسن نصرالله چنان برای رژیم اهمیت داشت که برخی مفسران به حدی گمانه‌زنی کردند که او می‌تواند به عنوان جانشین احتمالی [امام] خامنه‌ای خود مطرح شود، با توجه به مرکزیت او در استراتژی بزرگ جمهوری اسلامی. مرگ او به این ترتیب مشکلات تهران را بیشتر کرده و فرصتی برای [امام] خامنه‌ای فراهم آورده تا مجتبی را به عموم معرفی کند.
معرفی عمومی مجتبی خامنه‌ای
مجتبی که به طور سنتی یک چهره پشت‌پرده بود، اولین ظهور عمومی خود را در یک ویدئو فقط در ماه گذشته انجام داد. به طور معمول، مجتبی تنها در مواقع نادر توسط عکاسان رسمی ثبت شده بود، به‌خصوص در رژه‌های روز قدس و سالگرد انقلاب اسلامی. او همچنین در مراسم تشییع جنازه و یادبود چهره‌های کلیدی نخبگان سیاسی رژیم به ندرت ظاهر می‌شد.
اما در اواخر سپتامبر، ویدئویی مرموز منتشر شد که مجتبی اعلام کرد که سخنرانی‌های خود در حوزه علمیه درباره «فقه و اصول اسلامی پیشرفته» را متوقف می‌کند. او در ویدئو تصریح کرد که «این تصمیم هیچ ارتباطی با مسائل سیاسی ندارد و موضوعی بین من و خداست» و ادعا کرد که تنها دو نفر از تصمیم او پیش از اعلام عمومی آگاه بوده‌اند.
کمی بعد از شهادت سید حسن نصرالله، مجتبی توسط رسانه‌های ایرانی در حال ملاقات با عبدالله صفی‌الدین، برادر هاشم صفی‌الدین که به عنوان جانشین احتمالی دبیر کل حزب‌الله در نظر گرفته می‌شد و گزارش شده بود که توسط اسرائیل در تاریخ ۸ اکتبر کشته شده است، در تهران دیده شد. همچنین، مجتبی به صورت جداگانه در بیمارستان از اعضای حزب‌الله که در حمله به دستگاه‌های رادیویی و پیجر منفجره اسرائیل مجروح شده بودند، بازدید کرد، که این بازدید را به نمایندگی از پدرش و با همکاری برادرانش انجام داد. سپس در ۴ اکتبر، او بر روی تلویزیون زنده دولتی در میان تماشاگران همراه با دیگر اعضای فرماندهی عالی رژیم در مراسم نماز جمعه پدرش ظاهر شد—اولین باری که از ژانویه ۲۰۲۰ رهبر معظم شخصاً صحبت کرد. رسانه‌های ایرانی مانند خبرگزاری تسنیم، که به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی وابسته است، حضور او را مورد توجه قرار دادند.
مجتبی پیش‌تر در چنین رویدادهایی دیده نشده بود. او به ندرت در ملأ عام دیده می‌شد و عمدتاً پشت‌پرده عمل می‌کرد. معرفی او شبیه پرورش رئیسی است که مانند مجتبی نیز پیش از انتخاب به عنوان رئیس‌جمهور به عنوان جانشین احتمالی [امام] خامنه‌ای در نظر گرفته می‌شد—به ویژه زمانی که برای ملاقات با مقامات حزب‌الله در سال ۲۰۱۸ به لبنان سفر کرد. این موضوع برای مرحوم محمود هاشمی شاهرودی، رئیس پیشین قوه قضائیه، که یکی از نامزدهای اصلی برای رهبری عالی بود، نیز صادق بود. او نیز در سال ۲۰۱۸ درگذشت، و در سال ۲۰۱۷ به دلیل سفر به عراق در کانون توجه قرار گرفت. این توجه افزایش یافته به مجتبی کمک می‌کند تا او را به هسته مرکزی جمهوری اسلامی معرفی کند و پروفایل وی را ارتقا دهد.
چشم‌انداز مجتبی خامنه‌ای به عنوان رهبر معظم
به نظر می‌رسد آیت‌الله سید علی خامنه‌ای ممکن است از اشتراک سرنوشت سید حسن نصرالله بترسد اما با چشم‌انداز جانشینی مجتبی به عنوان رهبر معظم بعدی پس از مرگ یا حتی ترور او راحت‌تر شده است. این ممکن است توضیحی برای افزایش حضور عمومی مجتبی در هفته‌های اخیر باشد. در گذشته، یکی از مسائل اصلی که مانع انتخاب مجتبی به عنوان سومین رهبر معظم توسط مجلس خبرگان که شامل ۸۸ فقیه شیعه است، می‌شد، نگرانی از ظاهر شدن فساد خانوادگی بود. مفهوم جانشینی وراثتی نه تنها با دکترین اصلی رژیم (ولایت فقیه) مخالف است، بلکه حذف آن یکی از دلایل اصلی وقوع انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ بود.
با این حال، در پی مرگ رئیسی و درگیری‌های فزاینده بین ایران و اسرائیل، به نظر می‌رسد که برای [امام] خامنه‌ای و حامیانش در مجلس خبرگان، ثبات رژیم و ادامه ماهیت ایدئولوژیکی آن بسیار مهم‌تر از ادراک عمومی از جانشینی وراثتی است. از زمان آخرین انتخابات مجلس خبرگان در مارس ۲۰۲۴، متحدان دست‌چین شده [امام] خامنه‌ای بر این مجلس تسلط یافته‌اند، و به میزان قابل توجهی احتمال انتخاب مجتبی به عنوان جانشین پدرش را افزایش داده‌اند.
مجتبی برخی از شروط لازم برای نامزدی به عنوان رهبر معظم بعدی را دارد: او یک روحانی رادیکال با سابقه سیاسی گسترده ولی بدون نمایش عمومی است. او از اوایل دهه ۲۰۰۰ مسئول دولت عمیق ایران بوده است، که از نهادهای غیرانتخابی موازی با بوروکراسی دولت در دفتر رهبری عالی تشکیل شده است. علاوه بر این، او بخشی از کمیته‌های کوچک اما با رتبه بالا برای ارتقاء و گردش طبقه ممتاز رژیم در سازمان‌های نظامی و غیرنظامی بوده است. بسیاری از نخبگان کنونی جمهوری اسلامی، از جمله حجت‌الاسلام محمد قمی، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی، و پیمان جبلی، رئیس سازمان صدا و سیما ایران، از نزدیکان مجتبی هستند. در واقع، مجتبی سال‌ها شبکه‌ای از این خدمتگزاران را ایجاد و مدیریت کرده است، که برخی آن را “حلقه حبیب” نامیده‌اند، تا سیستم خود را مانند پدرش توسعه دهد.
در این مسیر، او دشمنانی را نیز به وجود آورده است. بنابراین، ممکن است از برخی از جناح‌هایی که از دخالت او در امور دولتی ناراضی هستند، اعتراضاتی به جانشینی مجتبی پس از پدرش وجود داشته باشد. برخی صداها در جمهوری اسلامی نیز ممکن است استدلال کنند که او دارای اعتبار مذهبی لازم، مانند آیت‌الله نبودن، نیست، اگرچه پدرش نیز در زمان انتخاب به عنوان رهبر معظم در سال ۱۹۸۹ دارای این رتبه نبود.
ناظران نیز نباید احتمال نصب یک رهبر معظم موقت که وابسته به [امام] خامنه ای نباشد و مجتبی پشت صحنه هدایت امور را برعهده داشته باشد، نادیده بگیرند. به هر حال، سید علی خامنه‌ای با یادآوری چگونگی انزوای پسر پیشین پیشوای انقلاب، احمد خمینی، پس از مرگ پدرش در ۱۹۸۹، نگران تضمین رفاه خانواده‌اش پس از مرگش خواهد بود.
سایر نامزدهای احتمالی
علاوه بر مجتبی، سایر نامزدهای بالقوه برای جانشینی سید علی خامنه‌ای عبارتند از علیرضا اعرافی، عضوی از شورای نگهبان که رهبری حوزه علمیه ایران را بر عهده دارد و نائب رئیس مجلس خبرگان است؛ احمد خاتمی، روحانی آتشین مزاج و عضو دیگر شورای نگهبان؛ و محمدمهدی میرباقری، که عضو مجلس خبرگان بوده است.
حسن خمینی، نوه آیت‌الله روح‌الله خمینی، پیشنهاد داده است که ایران باید توانایی بازدارندگی نظامی خود را افزایش دهد و دکترین هسته‌ای خود را به گونه‌ای تغییر دهد که تولید سلاح‌های هسته‌ای را ممکن سازد. این حرکت می‌تواند تلاش باشد برای جلب حمایت جناح‌های محافظه‌کار در ساختار قدرت تهران بعد از محروم شدن از کاندیدا شدن برای بالاترین مناصب. با این حال، شانس او برای جانشینی [امام] خامنه‌ای بسیار کم است با توجه به نحوه مهندسی مجلس خبرگان و فرآیند جانشینی توسط سید خامنه‌ای.
مجتبی خامنه‌ای: ادامه‌دهنده‌ی استبداد
برخلاف تحلیل برخی ناظران که مجتبی را به‌عنوان یک مدرن‌گرا یا اصلاح‌طلب نوظهور مانند رهبران جوان خاورمیانه نظیر محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، توصیف می‌کنند، او به احتمال زیاد به دنبال یک دستور کار اصلاح‌طلبانه نخواهد بود. تربیت منزوی او، ارتباطات قوی با جناح‌های افراطی و تاریخچه او در سرکوب شدید معترضان نشان می‌دهد که او احتمالاً سیاست‌های سرکوبگرانه پدرش را حفظ کرده یا حتی تشدید خواهد کرد. این دقیقاً به همین دلیل است که [امام] خامنه‌ای او را از دیگر پسرانش ترجیح کند — او خود را در مجتبی می‌بیند، یک اسلام‌گرای رادیکال جنگجو که به شدت در امور نظامی و امنیتی درگیر است. از این نظر، مجتبی شبیه کیم جونگ اون در کره شمالی است که پس از پدرش به قدرت رسید و میراث سیاست‌های افراطی او را ادامه داد.
ترور سید حسن نصرالله نه تنها حزب‌الله را بی‌ثبات کرده بلکه جانشینی رهبری ایران را نیز دچار عدم قطعیت کرده است. این وضعیت ممکن است حتی بحرانی‌تر شود اگر اسرائیل اقدام به حذف چهره‌های قدرتمند در تهران به‌عنوان بخشی از انتقام‌جویی خود کند. با شهادت رئیسی و افزایش میزان دیده‌شدن مجتبی، اعتبار او در لحظه‌ای حساس برای ایران، مردمش و منطقه افزایش یافته است. تمرکز رژیم بر حفظ ثبات و تداوم ایدئولوژیک نشان می‌دهد که مجتبی به صعود خود ادامه خواهد داد و مسیر فعلی استبدادی رژیم را حفظ خواهد کرد که پیامدهای بزرگی برای آینده ایران و نفوذ منطقه‌ای آن خواهد داشت.
🔴 اندیشکده: #Middle_East_Institute
🔵 تاریخ انتشار: ۱۴۰۳/۰۷/۱۹
🟠 نویسنده: Saeid Golkar و Jason M. Brodsky
