دو سال پس از مرگ غم‌انگیز مهسا ژینا امینی در سال ۲۰۲۲ به دست پلیس موسوم به پلیس اخلاق، جامعه خلاق ایران به عنوان نیرویی قوی در مبارزه برای حقوق بشر و آزادی‌های اساسی ظهور کرده است. در عین حال، آثار تأثیرگذار و فعالیت‌های برجسته هنرمندان ایرانی نیز باعث شده است که آنها در برابر پیگرد سیاسی از سوی حکومت روحانی کشور آسیب‌پذیر شوند.
به رسمیت شناختن بین‌المللی خطرات جدی که هنرمندان در ایران با آن روبرو هستند برای تضمین ادامه نقش حیاتی آنها در حمایت از حقوق بشر ضروری است. هنرمندان اغلب بیش از دیگر مدافعان حقوق بشر مانند فعالان، وکلا و خبرنگاران در دریافت حمایت‌های بشردوستانه با چالش مواجه‌اند، زیرا هنر همواره به عنوان وسیله‌ای برای اعتراض یا بیان سیاسی شناخته نمی‌شود. اگر هنرمندان خلاق ایرانی به‌عنوان مدافعان حقوق بشر به رسمیت شناخته شوند، آنها در شرایط بهتر می‌توانند حمایت لازم را دریافت کنند هنگامی که حقوقشان تهدید یا نقض می‌شود، همان‌طور که از زمان آغاز اعتراضات ۲۰۲۲ بوده است.
ده‌ها هزار نفر در واکنش به مرگ امینی به قیام “زن، زندگی، آزادی” پیوستند، و از همان روزهای اولیه این اعتراضات، هنرمندان، موسیقیدانان، نویسندگان و خلاقان در شکل‌گیری پیام این جنبش نقش داشته‌اند. آثار آنها احساسات خام معترضان را به طوفانی قدرتمند تبدیل کرد که خواسته‌های کسانی که جانشان را در خیابان‌های شهرها و شهرک‌های ایران به خطر انداخته بودند، را به وضوح بیان می‌کرد. نقش محوری هنرمندان معاصر در ایران در گزارشی بی‌نظیر از سوی ابتکار آزادی هنری (AFI)، با عنوان “آفرینش و مقاومت؛ هنرمندان ایرانی در خط مقدم تغییرات اجتماعی” به تصویر کشیده شده است. این گزارش مستند می‌کند که چگونه نیروهای خلاق در ایران اعتراض‌های سرتاسری را به یک قیام فرهنگی تبدیل کردند که در سراسر جهان طنین‌انداز شد و تلاش دولت جهت هدف قرار دادن چهارده هنرمند با سانسور، دستگیری‌های خودسرانه و سایر شکل‌های سرکوب را به تفصیل شرح می‌دهد.
یکی از برجسته‌ترین نمونه‌هایی که نشان می‌دهد هنر چگونه به اعتراضات نیرو بخشیده است، آهنگ “برای” (For the Sake of) از شروین حاجی‌پور است. این آهنگ مرکب از مجموعه‌ای از پست‌های زبان فارسی در شبکه X (سابقا توییتر) است که در آنها ایرانیان نارضایتی خود از رژیم و امیدهایشان به آینده‌ای متفاوت را بیان کردند. “برای” تنها در چند روز پس از انتشار خود به سرود غیررسمی جنبش تبدیل شد. محبوبیت گسترده آن مقامات را به وحشت انداخت و آنها به سرعت آهنگ را ممنوع کرده و حاجی‌پور را به سه سال زندان به اتهام “پخش تبلیغات علیه رژیم” محکوم کردند، اگرچه پس از آن به او عفو اعطا شد که به عنوان حرکت عمومی حسن نیت اعلام شد. اگرچه رژیم اقدام تنبیهی علیه هنرمند انجام داده و آهنگ او را سانسور کرد، اما “برای” ادامه داد تا تأثیر قوی خود را داشته باشد، دل‌های میلیون‌ها نفر را تسخیر کرد و به تظاهرات بدون رهبری و غیر متمرکز که توجه جهانیان را به خود جلب کرد، صدایی بخشید.
هنرمندان تجسمی نیز نقش مهمی در بخشیدن ویژگی منحصربه‌فرد به حرکت داشته‌اند. گرافیتی‌ها، طراحی‌ها، نقاشی‌ها و طراحی‌های گرافیکی، از جمله، به عنوان ابزارهای قدرتمند مقاومت پدیدار شده‌اند که فضاهای عمومی را به بوم‌های اعتراض تبدیل کرده‌اند. برای مثال، گروهی از طراحان و طراحان گرافیکی مشهور به زنان ایرانی در طراحی گرافیکی، یک بایگانی آزاد با صدها پوستر رایگان برای استفاده در اعتراضات “زن، زندگی، آزادی” ایجاد کردند. طرح‌های آنها، به‌ویژه آنهایی که امینی یا زنان جوان ایرانی را در حال بریدن موهای خود به نشانه مخالفت با رژیم نشان می‌دهند، به تصاویر نمادینی از اعتراضات تبدیل شده‌اند. این آثار هنری نه‌تنها اعمالی از نافرمانی هستند بلکه نمادهای ائتلاف نانوشته‌ای از هنرمندان در سراسر کشور هستند که برای اولین بار به طور فعال در جنبشی اعتراضی شرکت کرده‌اند که رهبری واحدی ندارد.
با این حال، وضعیت برای هنرمندان در ایران خطرناک بوده است، آن‌چنان که در پیگرد شدید هنرمندانی مانند موسیقی‌دان توماج صالحی، هنرمند آتنا فرقدانی، و کارگردان محمد رسول‌اف دیده می‌شود. در سال ۲۰۲۲، صالحی، رپر معروف بخاطر متن‌های موسیقی سیاسی خود، بازداشت، شکنجه و به دلیل حمایت صریح از اعتراضات به اعدام محکوم شد، اگرچه حکم او در ماه اوت تعدیل شد. در سال ۲۰۲۳، فرقدانی، کاریکاتوریست، به دلیل نقاشی‌های طنزآمی‌زش که رژیم را به چالش می‌کشید، با زندان روبرو شد. اخیراً در ماه ژوئن، رسول‌اف مجبور شد پس از انتشار بین‌المللی فیلم برنده جایزه “دانه درخت مقدس” خود ایران را ترک کند. این فیلم از تصاویر واقعی اعتراضات ۲۰۲۲ استفاده می‌کند و چندین شخصیت زن بدون حجاب را نشان می‌دهد. اگرچه اینها تنها سه نمونه از هنرمندان مشهورتر هستند که تحت تاکتیک‌های سرکوب‌گرانه رژیم رنج برده‌اند، بسیاری از خلاقان کمتر شناخته شده همچنان با رژیمی که به کنترل تولید هنری اصرار دارد، مقابله می‌کنند. هنرمندانی مانند دانیال مقدم و وفا احمدپور، دو رپر مخالف که در ماه مه پس از انتشار ویدیو موسیقی “آماده باش” که به چالش‌ها و بحران‌هایی که ایرانیان تحت رهبری فعلی کشور مجبور به مواجهه با آن هستند، به زندان افتادند. این دو نفر همچنان در حبس به سر می‌برند و منتظر حکم نهایی هستند.
طی چند سال گذشته، دستگاه انتظامی ایران به‌طور فزاینده برای بازداشت و پیگرد خودسرانه هنرمندان به بهانه حفاظت از امنیت ملی و اخلاق عمومی به کار گرفته شده است. تنها در سال ۲۰۲۲، بیش از صد هنرمند ظاهراً بازداشت و از کار محروم شده‌اند به دلیل حمایتشان از “زن، زندگی، آزادی”. در حالی که دشوار است رقم دقیقی از تعداد هنرمندانی که تحت این قوانین هدف قرار گرفته‌اند، به دست آورد، حداقل دوازده پرونده کیفری طی دو سال گذشته مستقیماً به دلیل کار یا بیانات همبستگی‌اشان علیه هنرمندان تشکیل شده است. یلدا معیری، عکاس خبری برنده جایزه ایرانی، یکی از آنهاست. وی در سال ۲۰۲۲ به اتهام “پخش تبلیغات علیه رژیم” به شش سال زندان محکوم شد به دلیل عکاسی از یک اعتراض “زن، زندگی، آزادی”. اگرچه معیری بعداً برای این اتهام عفو گرفت، او به‌طور بی‌قاعده چندین بار در طول حرفه‌اش دستگیر شده و هنوز باید حکمی دوساله را در پرونده قبلی علیه او بگذراند. امروز، معیری یکی از پنجاه‌وسه هنرمند و فعال است که تحت نمایندگی AFI در حال جابجایی از ایران هستند زیرا به دلیل افزایش دستگیری‌های هنرمندان و مخالفان در کشور از پیگرد می‌ترسند.
جمهوری اسلامی نیز از دفاتر بوروکراتیک برای هدف قرار دادن هنرمندان استفاده کرده است. به‌ویژه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از ابزارهای سرکوب آنلاین و فیزیکی، صدور ممنوعیت‌های کاری علیه هنرمندان و بستن اجباری خانه‌های نشر، تئاترها و سازمان‌های هنری استفاده کرده است. در اکتبر ۲۰۲۳، این وزارتخانه فهرستی از بیست بازیگر زن منتشر کرد که به دلیل حضور در انظار عمومی یا جلوی دوربین بدون حجاب از کار در ایران ممنوع شده‌اند. در میان آنها ترانه علیدوستی، ستاره فیلم برنده اسکار ۲۰۱۶ “فروشنده” قرار دارد. این پیگیرد دولتی نشان‌دهنده شدت ترس رژیم از قدرت هنر به‌عنوان ابزاری برای تغییر اجتماعی و سیاسی است.
در شرایط چنین سرکوب شدید، جامعه بین‌المللی باید هنرمندان ایرانی را به‌عنوان مدافع حقوق بشر به رسمیت بشناسد. آثار آنها نه‌تنها بیان هنری بلکه شکلی از فعالیت سیاسی است که آزادی بیان و عدالت را ترویج می‌کند. نیاز فوری به حمایت بین‌المللی، از جمله کمک به مهاجرت و اسکان مجدد، وجود دارد تا این هنرمندان را از عواقب شدید آثارشان در ایران محافظت کرده و اطمینان حاصل کند که صداهای آنها توسط نیروهای سرکوبگر رژیم ایرانی به خاموشی سپرده نمی‌شود.
نقش هنرمندان در مبارزه ایران را منعکس می‌کند، و معلوم است که شجاعت و خلاقیت آنها برای جنبش آزادی و عدالت حیاتی است. به‌طور احساسی، معیری بیان می‌کند که “هنر آخرین پناهگاه تفکر آزاد است.” این احساس، مقاومت جامعه هنری ایران را که با وجود مواجهه با مشکلات غیرقابل تصور همچنان به آفرینش و مقاومت ادامه می‌دهند، به‌وضوح به تصویر می‌کشد.
گزارش AFI را بخوانید: “آفرینش می‌کنم، مقاومت می‌کنم؛ هنرمندان ایرانی در خط مقدم تغییرات اجتماعی”
سانجی سثی یک وکیل بین‌المللی حقوق بشر و هم‌بنیان‌گذار و مدیر اجرایی مشترک ابتکار آزادی هنری (AFI) است.
نویسنده ها: Sanjay Sethi and Johanna Bankston
اندیشکده: atlantic council
