فروپاشی سریع رژیم اسد همه را شگفت‌زده کرد. سال‌ها جامعه بین‌المللی هرگونه شانسی برای تحقق خواسته‌های سوری‌ها برای تغییر را کنار گذاشته بود و به جای آن مفهوم «نزاع یخ‌زده» را پذیرفته بود و به تدریج توجه و منابع را از سیاست سوریه کنار می‌گرفت. در سال ۲۰۲۳، بیشتر کشورهای عربی دوباره اسد را پذیرا شدند و به او کرسی‌اش را در اتحادیه عرب بازگرداندند و او و رژیمش را با دیدارهای عمومی برجسته‌ای در سراسر منطقه استقبال کردند.
در ۸ دسامبر، بشار اسد از سوریه گریخت و به نزدیک به ۵۴ سال حکومت خانواده‌اش پایان داد و میلیون‌ها سوری در داخل و خارج کشور را در حالت شادی و آسودگی قرار داد. در طی ۱۲ روزِ مملو از حوادث دراماتیک، حمله مسلحانه‌ای که مخالفان در ۲۷ نوامبر در غرب حلب آغاز کردند باعث فروپاشی سریع خطوط مقدم رژیم، یکی پس از دیگری، شد. با پیشروی شورشیان به سوی جنوب، سوری‌ها در سراسر کشور شورش کردند. تا شب ۷ دسامبر، شکست اسد قطعی شد.
واقعیت این است که جامعه بین‌المللی در سال‌های اخیر وضعیت سوریه را نادرست برآورد کرده بود. در حالی که نقشه‌ها و عدم پویایی دیپلماسی این فرض را ایجاد کرده بود که اسد می‌ماند و حکومت خود را استحکام می‌بخشد، واقعیت این بود که رژیم از درون در حال فروپاشی و تکه‌تکه شدن بود. در بسیاری از جهات، این که رژیم اسد از اوایل ۲۰۲۰ با چالشی جدی مواجه نشده بود، شرایطی را ایجاد کرد که این فروپاشی ریشه بگیرد.
رویدادهای دو هفته گذشته کل رویکرد بین‌المللی به سوریه را دگرگون کرده است. اکنون فرآیند سریع تطبیق و ارزیابی مجدد در حال انجام است. در مجموعه‌ای از نشست‌های سطح بالا که در قطر برگزار شد، دولت‌های عربی تلاش می‌کردند تا با واقعیت جدید خود را سازگار کنند.
در حالی که سوری‌ها در ۷ دسامبر کنترل حومه دمشق را به دست می‌گرفتند و اسد برای فرار آماده می‌شد، وزیران امور خارجه عربستان، مصر، اردن، عراق و قطر خواستار آتش‌بس و مذاکرات سیاسی شدند—درخواستی که شاید یک هفته قبل منطقی به نظر می‌رسید اما اکنون در طی ساعت‌ها بی‌معنی شده بود. در جلسات جانبی، روشن بود که کشورهای منطقه از تحولات زمین عقب افتاده‌اند و سردرگم هستند.
در همین حال، سازمان ملل و فرستاده ویژه آن برای سوریه، گیر پدرسن، به شدت فعال شده‌اند و با گروه آستانه (روسیه، ایران و ترکیه)، کشورهای عربی، ایالات متحده و اروپا در تعامل بوده‌اند تا راهی به جلو بر اساس قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت سازمان ملل ترسیم کنند.
این قطعنامه، که در دسامبر ۲۰۱۵ تصویب شد، خواستار یک دوره انتقالی است که در نهایت به انتخابات آزاد و منصفانه منجر شود. برنامه‌ریزی برای بازگشت مذاکرات صلح سوریه در ژنو در حال انجام است—اما بدون حضور نمایندگان رژیم اسد که فقط برای جلوگیری از هر گونه پیشرفت واقعی در آن شرکت می‌کردند. با این حال، با وجود این فراخوان سریع برای اقدام، هنوز مشخص نیست که سازمان ملل به چه شکلی قصد دارد مذاکرات را در ژنو پیش ببرد و چه تعداد سوری در آن مشارکت خواهند داشت.
در حالی که بحث‌ها برای یک فرآیند سیاسی ادامه دارد، توسعه رویدادها روی زمین به سرعت پیش می‌رود. در ساعات اولیه ۸ دسامبر، جنگجویان مسلح از جنوب سوریه نخست‌وزیر کشور، محمد غازی الجلالی، را به هتل فور سیزن دمشق همراهی کردند تا طرحی سریع و غیر خشونت‌آمیز برای انتقال قدرت اجرا کنند.
بعدتر در همان روز، ابو محمد الجولانی، رهبر گروه حیات تحریر الشام (HTS) که قدرتمندترین گروه مسلح بود و حمله اصلی را انجام داد، وارد دمشق شد و به مسجد اموی معروف سوریه رفت تا پیروزی را اعلام کند. در حومه ساحلی رژیم اسد در طرطوس و لاذقیه، مردم به خیابان‌ها آمدند تا مجسمه‌های خانواده اسد را سرنگون کنند و جنگجویان مخالف پایگاه‌های نظامی را به دست گرفتند.
بر اساس گفته چهار منبع مرتبط با HTS و ائتلاف عملیاتی نظامی گسترده‌تر آن، انتقال سیاسی سوریه در حال حاضر در حال انجام است و به صورت داخلی مدیریت می‌شود. موضع آنان این است که فرآیندی که توسط سازمان ملل طراحی و در خارج تعیین می‌شود، غیرضروری است و آن را نمی‌پذیرند. یکی از آنان به من گفت “ما از حمایت جامعه بین‌المللی استقبال می‌کنیم، اما نیازی نیست که آنها فرآیندی را که ما خودمان در حال اجرای آن هستیم، تولید کنند.” دیگری افزود: “ما از افتادن در دام‌های گذشته خودداری می‌کنیم.”
دیدگاه‌های متفاوت بازیگران داخلی و خارجی نشان‌دهنده مشکل بزرگی است، اما همچنین بازتابی ساده از سرعت باورنکردنی تحولات به وقوع پیوسته است.
در حال حاضر، اولویت جامعه بین‌المللی باید بر ارتباط با هر چه تعداد بیشتری از عوامل روی زمین، چه مسلح و چه غیرمسلح، باشد. بسیاری از شهرها و مناطق سوریه اکنون توسط شوراهای محلی قدیمی، نهادهای دینی و مؤسسات دولتی اداره می‌شوند.
اینکه چگونه آنها در انتقال قدرتی که به نظر می‌رسد در دمشق در حال اجرا است یا در طرح‌های مذاکرات سازمان ملل در ژنو می‌گنجند، مشخص نیست. قبل از ایجاد فرآیند بین‌المللی دیگری برای تعیین آینده سوریه، مسئولان منطقه و سازمان ملل بهتر است گوش کنند و با نیروهایی که در حال حاضر آن را شکل می‌دهند، ارتباط برقرار کنند.
