توافقنامه مشارکت جامع راهبردی روسیه و ایران که پیش‌نویس آن در اوایل ۲۰۲۱ منتشر شده بود، در ۱۷ ژانویه ۲۰۲۵ و در جریان سفر پزشکیان به مسکو امضا شد. زمان امضای این توافقنامه، به‌ویژه با توجه به مراسم تحلیف رئیس‌جمهور منتخب آمریکا و تحولات منطقه‌ای، پیام‌هایی خاص دارد.
دلایل تأخیر
امضای قرارداد به‌دلیل وجود برخی موانع به تعویق افتاد که نشان می‌دهد مسکو و تهران نسبت به دستاوردهای توافق تردید داشتند. از مهم‌ترین این موانع می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
تردید در متحد بودن روسیه: برخی از تصمیم‌گیرندگان ایران در اعتماد به روسیه به‌عنوان متحد استراتژیک بلندمدت تردید دارند. این تردیدها به‌ویژه در پی بحران سوریه و تغییرات پس از سقوط دولت اسد به‌وجود آمده است. با این وجود، بر اساس استراتژی «نگاه به شرق»، ایران همچنان تمایل دارد روابط خود با روسیه را تقویت کرده و همکاری‌های استراتژیک، به‌ویژه در زمینه اقتصادی، را گسترش دهد.
درگذشت ابراهیم رئیسی: سفیر ایران در مسکو، اعلام کرد که امضای توافقنامه مشارکت راهبردی جامع بین روسیه و ایران به دلیل درگذشت ناگهانی ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور سابق ایران، در اردیبهشت‌ماه به تعویق افتاده است.
عدم حصول نتایج ملموس از توافقنامه راهبردی ایران و چین: در ۲۷ مارس ۲۰۲۱، چین و ایران توافقنامه جامع همکاری راهبردی ۲۵ ساله امضا کردند. این توافق نقطه شروعی برای ارتقای روابط دو کشور در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، امنیتی، نظامی، فرهنگی، اجتماعی و علمی بود، اما هنوز نتایج ملموسی از آن حاصل نشده است.
پیام‌های مختلف
توافق راهبردی ایران و روسیه چند روز پیش از تحلیف ترامپ به امضا رسید که زمان‌بندی آن با توجه به مخالفت ترامپ با نفوذ روسیه در خاورمیانه و تلاش برای محدود کردن نفوذ ایران در این منطقه اهمیت پیدا می‌کند. این توافق برای غرب و ایالات‌متحده چالش‌برانگیز است، زیرا آن‌ها با تحریم‌ها سعی در تضعیف اتحاد ایران و روسیه دارند. به‌طور کلی، این توافق پیام‌های متعددی به همراه دارد که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:
امکان ایجاد مشارکت بین نیروهای ضد غربی: افزایش تنش‌ها میان روسیه و ایران از یک‌سوی ماجرا و آمریکا و غرب از سوی دیگر، به تقویت همکاری میان مسکو و تهران منجر شده است. این همکاری به دلیل همگرایی منافع و مخالفت مشترک با یک‌جانبه‌گرایی و هژمونی آمریکا، به دو کشور کمک کرده تا در برابر تحریم‌های اقتصادی ایستادگی کنند.
بازگشت به اتحادها به‌دور از نفوذ غرب: روسیه و ایران با از دست دادن مهم‌ترین حوزه نفوذ خود یعنی سوریه، تلاش می‌کنند نفوذ خود را در دیگر مناطق، به‌ویژه آسیای مرکزی حفظ کنند. توافق ایران و روسیه این امکان را فراهم می‌کند که با مشارکت چین، همکاری‌های چندجانبه‌ای در زمینه‌های اقتصادی و لجستیکی شکل گرفته و گسترش یابد. مهم‌ترین این پروژه‌ها شامل کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال-جنوب و ابتکار کمربند و جاده است.
تداوم نفوذ در منطقه: توافقنامه مشارکت راهبردی مسکو و تهران بر همکاری امنیتی و نظامی تأکید دارد و هدف آن حفظ نفوذ دو کشور در خاورمیانه است. این توافق به مدیریت درگیری‌ها، حمایت از متحدان و تحولات منطقه‌ای پرداخته و پیامی به کشورهای منطقه ارسال می‌کند که محور جدیدی می‌تواند موازنه‌ها را تغییر دهد.
اثرات احتمالی
دشمنی بیشتر با غرب: با حضور ترامپ، احتمال افزایش تحریم‌های غرب علیه مسکو و تهران برای ممانعت از توسعه همکاری‌های اقتصادی و نظامی دو کشور بیشتر خواهد شد. همچنین برخی نگران افزایش تنش نظامی به دلیل احتمال حمایت روسیه از توان نظامی ایران و در مقابل اقدام واشنگتن برای پیشگیری از این موضوع و ممانعت از برهم خوردن توازن قوای منطقه‌ای هستند.
تأثیر بر بازار نفت: این توافق همکاری در توسعه پالایشگاه‌ها و افزایش توان تولید نفت ایران را ممکن می‌سازد. این همکاری شامل سرمایه‌گذاری روسیه در بخش پالایش نفت ایران است و احتمالاً بر قیمت‌های جهانی نفت تأثیر می‌گذارد.
تقویت توان اقتصادی روسیه و ایران: ایران بازار اقتصادی مهمی برای روسیه است که فرصتی برای بازاریابی محصولات و افزایش سرمایه‌گذاری فراهم می‌کند. همچنین پروژه‌های توسعه‌ای ایران، مانند کریدور حمل‌ونقل جنوب و خط آهن ایران به روسیه، با حمایت روسیه پیش می‌رود.
هرچند به‌نظر می‌رسد در پرتو تحریم‌های غرب و آمریکا توافق مشارکت راهبردی ایران و روسیه به یک همکاری بلند مدت خواهد انجامید، اما نمی‌توان نقش تحولات و متغیرهای ژئوپلتیک را در شکل دادن و تثبیت این همکاری نادیده گرفت.
منبع: المستقبل -امارات
نویسنده: رانیا مکرم