نوشته جاش لیپسکی و آلیشا چانگانی
این هفته، وزرای دارایی و روسای بانک‌های مرکزی از بیش از ۱۹۰ کشور در واشنگتن، دی‌سی، برای نشست‌های سالانه صندوق بین‌المللی پول (IMF) و بانک جهانی گرد هم خواهند آمد. اما در طرف دیگر جهان، رویداد اقتصادی مهمی در حال وقوع است. رهبران گروه بریکس در شهر کازان روسیه برای اجلاس سالانه خود گرد هم آمده‌اند و مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور جدید ایران، برای اولین بار پس از پیوستن رسمی کشورش به بریکس در اوایل امسال، در این اجلاس حضور دارد.
عدم اطمینان در مورد ایران همچنان ادامه دارد، زیرا مقامات اسرائیلی متعهد به پاسخگویی به حمله موشکی بالستیک تهران به اسرائیل در اوایل این ماه شده‌اند. با این حال، در حالی که بیشتر تحلیل‌ها بر اهداف ژئوپلیتیکی ایران در منطقه متمرکز است، کمتر به محدودیت‌های شدید اقتصادی که رژیم با آن مواجه است پرداخته می‌شود. این چالش‌ها در اولین اجلاس بریکس در مرکز اولویت‌های ایران خواهند بود.
اقتصاد ایران در حال عملکرد ضعیفی است — و از بین اعضای دیگر بریکس، یکی از ضعیف‌ترین اقتصادها را دارد. نمودار زیر تفاوت بین نرخ رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) کشورهای بریکس از سال ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴ را نشان می‌دهد، که در آن نرخ رشد ایران بیشترین کاهش را داشته است. انتظار می‌رود اقتصاد کشور همچنان به مبارزه ادامه دهد، با نرخ‌های رشد در حدود ۲ درصد و تورمی که در حدود ۳۴ درصد باقی مانده است. طبق گزارش‌های رسانه‌های محلی، قیمت نان در سال گذشته ۲۰۰ درصد افزایش یافته، در حالی که سایر نیازهای اساسی مانند آب و مسکن نیز افزایش‌های قابل‌توجهی داشته‌اند.
تحریم‌ها بخشی از ماجرا هستند. از زمان اعمال تحریم‌های اولیه اقتصادی ایالات متحده، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) ایران به طور مداوم کمتر از اوج سال ۲۰۱۱ باقی مانده است. پیش‌بینی‌های صندوق بین‌المللی پول (IMF) نشان می‌دهد که تولید ناخالص داخلی ایران تا سال ۲۰۲۹ همچنان پایین‌تر از آن اوج خواهد بود. اما شرایط بیش از صرفاً تحریم‌ها پیچیده‌تر است. نیروگاه‌های گاز و انرژی ایران فرسوده و قدیمی هستند و تنها با ۷۰ درصد ظرفیت کار می‌کنند. ناتوانی کشور در نوسازی مستقیماً نتیجه خروج شرکت‌های غربی از ایران در طول دهه گذشته است. کمبود انرژی در ایران باعث خشم عمومی قابل توجهی شده است، چرا که قطعی مکرر برق زندگی روزمره را مختل می‌کند، عملیات صنعتی را متوقف می‌سازد و دولت را وادار می‌سازد تا در دوره های اوج تقاضا، دفاتر را به‌طور جزئی تعطیل کند. این مشکلات علاوه بر نگرانی‌های مداوم درباره فساد و سوءمدیریت هستند.
هرچند این مسائل چالش‌های جدی داخلی ایجاد کرده‌اند، بحران انرژی نیز تأثیر قابل توجهی بر صادرات ایران داشته است، به‌ویژه تولید فولاد (یکی از بزرگ‌ترین صادرات غیرنفتی ایران) که در ماه گذشته ۵۰ درصد کاهش داشته است. به طرز تناقض‌آمیزی، با وجود کمبود مداوم انرژی و ۱۷,۰۰۰ مگاوات کسری توان، ایران برق نیز صادر می‌کند. قیمت‌های انرژی داخلی به قدری محکم کنترل می‌شود که حتی شرکت دولتی توانیر مجبور است برای ایجاد تعادل مالی، برق را به نرخ‌های بالاتر در خارج به فروش برساند. بدون این درآمدهای صادراتی، ایران با ضررهای اقتصادی عمیق‌تر و افزایش بدهی‌ها مواجه خواهد شد.
داستان در سطح بین‌المللی هم چشم‌انداز جالبی ندارد. تجارت بین ایران و بزرگ‌ترین شرکای تجاری آن — چین، امارات متحده عربی، عراق، روسیه، هند و ترکیه — در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته است. ایران شاهد کاهش ۲۶ درصد تجارت با هند، ۱۷ درصد با روسیه و افت خیره‌کننده ۳۳ درصدی با ترکیه بوده است. اوضاع بدتر می‌شود چرا که چین، مشتری اصلی نفت ایران، در این سال خریدهای خود را به‌طور قابل توجهی کاهش داده است. از زمان اعمال مجدد تحریم‌ها بر ایران در سال ۲۰۱۸، پالایشگاه‌های مستقل چینی یا «دیگ‌های کوچک» خریداران اصلی نفت خام ایران بوده‌اند و از تخفیفات کشورهایی مانند ایران، روسیه و ونزوئلا بهره‌برده‌اند. بسیاری از این معاملات نفتی با استفاده از ارز و سیستم‌های پرداخت چینی انجام شده است که به ایران امکان می‌دهد تحریم‌ها را دور بزند. سال گذشته، صادرات نفت به چین حدود ۵ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل می‌داد. با این حال، کاهش اقتصادی چین و کاهش تقاضای داخلی برای نفت اکنون اثرات گسترده‌ای بر فروش تهران می‌گذارند. پالایشگران چینی همچنین گزارش می‌دهند که فروشندگان ایرانی در تلاشند قیمت‌ها را با ارائه تخفیف‌های کمتر، در شرایط تنش‌های فزاینده در خاورمیانه، افزایش دهند.
ایران احتمالاً از اجلاس بریکس به عنوان فرصتی برای پیگیری همکاری‌های اقتصادی و مالی بیشتر با متحدانش استفاده خواهد کرد، به عنوان بخشی از سیاست «نگاه به شرق» کشور. هدف پزشکیان جذب سرمایه‌گذاری داخلی و تأمین انتقال فناوری برای رفع کمبود انرژی در ایران و افزایش تولید در بخش‌های کلیدی مانند فولاد است. رئیس بانک مرکزی ایران، محمدرضا فرزین، پیشتر برنامه‌هایی برای درخواست عضویت در بانک توسعه جدید به رهبری بریکس را اعلام کرده است. با این عضویت، ایران امیدوار است تا اهداف توسعه‌ای خود را مستقل از بانک جهانی و دیگر نهادهای مالی غربی پیش ببرد — جریانی که به گفته فرزین در اجلاس بر آن تمرکز خواهد شد.
در حالی که درگیری در خاورمیانه همچنان تیتر اول خبرهاست، بحران‌های اقتصادی و انرژی ایران نیز تهدیدی جدی برای ثبات پایدار رژیم به شمار می‌روند. حتی در حالی که رهبری کشور در تلاش برای گذر از انزوای بین‌المللی، فساد داخلی و سوءمدیریت و افزایش نارضایتی‌های داخلی است، حل این چالش‌های اقتصادی داخلی به همان اندازه ضروری خواهد بود. واقعیت این است که پزشکیان در اجلاس رهبران بریکس حاضر خواهد شد و به دنبال حمایت نه تنها در حوزه نظامی، بلکه برای اقتصاد کشورش خواهد بود.
